«سرویس بهداشتی هواپیما» (Aircraft Lavatory) یا (Plane Toilet)، فضای کوچکی در داخل کابین هواپیما، مجهز به یک «توالت» (Toilet) و «سینک» (Sink) است. یک «دستشویی هواپیما» که به صورت متداول در بیشتر هواپیماهای امروزی جز برخی از هواپیماهای کوچکی که پروازهای «کوتاه برد» (Short Range) انجام می دهند  شاهد آن هستیم، برخلاف ظاهر ساده، دارای پیچیدگی های خاصی است که در مطلب پیش رو قصد داریم به بررسی آن ها بپردازیم.   

در طول تاریخ هوانوردی، از جمله هواپیماهای مجهز به دستشویی، می توان به «Caproni Ca.60» ساخته شده در سال 1921 اشاره کرد؛ البته با توجه به سقوط این هواپیما در دومین پرواز خود، «کروی پروازی» (Flight Crew) هرگز استفاده از دستشویی آن را تجربه نکردند. هواپیمای «Handley Page H.P.42» جز اولین هواپیماهای مسافربری طراحی و ساخته شده در سال 1928، مجهز به دستشویی‌های متعددی در قسمت مرکزی بدنه بود. همچنین قایق پرنده بریتانیایی «Supermarine Stranraer» که اولین پرواز خود را در سال 1934 انجام داده بود، دارای دستشویی بود که تخلیه محفظه آن روی هوا باز می شد. هنگامی که دریچه تخلیه مخزن آن در هنگام پرواز باز می شد، جریان هوای عبوری صدای سوت ایجاد می کرد؛ از این همین بابت به این قایق پرنده اسم مستعار «خانه سوت زن» (Whistling Shithouse) را داده بودند. تا اینکه در سال 1938 با ساخته شدن قایق پرنده «Short Sunderland»، برای اولین بار از یک دستشویی مجهز به «سیفون» (Flush) استفاده شد.

در طول جنگ جهانی دوم، هواپیماهای بمب افکن بزرگ نظیر بوئینگ B17 آمریکایی و «Avro Lancaster» بریتانیایی، دستشویی های به اصطلاح شیمیایی حمل می کردند که ساخت شرکتی بنام «Elsans» بودند؛ این دستشویی ها که در واقع از کلاس «دستشویی های سطلی» (Bucket Toilet) و «دستشویی های خشک» (Dry Toilet) بودند، مجهز به یک سطل برای جمع آوری پسماندها بودند. از مشکلات اصلی این دستشویی ها می توان به بوی  نامطبوع و اغلب سرریز شدن اشاره کرد که استفاده از آن ها را دشوار می کرد؛ گاهی نیز به دلیل لباس های حجیمی که «کروی پروازی» به دلیل سرمای شدید می‌پوشیدند، سطل واژگون می شد و پسماند، سراسر کابین و کل کابین هواپیما را بر می داشت. بنابراین اصلا در میان «کروی پروازی» بمب افکن ها، این قابلیت محبوبیت نداشت و عموما از استفاده از آن ها اجتناب می‌شد، و در مقابل از کارتن هایی که آن ها را از دریچه رها سازی بمب، بیرون می انداختند، استفاده می کردند.

همچنین از کیسه هایی که حالتی قیف مانند، و توسط یک لوله به بیرون هواپیما راه داشتند، جهت ادرار کردن استفاده می کردند. این رویه نیز دارای مشکلات متععدی بود که از مهم ترین آن ها می توان به احتمال یخ زدن لوله های خروجی بر اثر برودت دمایی ناشی از ارتفاع پروازی و همچنین آسیب دیدن سطوح فرامین کنترل بخاطر ریختن ادرار بر روی آن ها، اشاره کرد.

به همین دلیل رفته رفته دستشویی هایی که مجهز به سامانه های سیفون آبی و همچنین شیمیایی بودند، در سال 1975 با پیشرفت های صورت گرفته، جای خود را به دستشویی هایی دادند که دارای «سیفون خلا» (Vacuum Flush) بودند؛ از مهم ترین مزایای بکارگیری این فناوری می توان به حذف محفظه های به اصطلاح «پسماند خیس» که ترکیب مایعات و جامدات است، اشاره کرد.

این کلاس از دستشویی ها که در ادامه «دستشویی خلا» (Vacuum Toilet) نام گرفتند، به سامانه «فاضلاب خلا» (Vacuum Sewer) متصل هستند، بدین معنا که با استفاده از مکش هوا اقدام به دفع پسماند می کند. بنابراین اغلب فاقد آب یا دارای مقدار بسیار کمی آب هستند و به جرات می توان گفت که در صورت داشتن آب، میزان آن کمتر از یک چهارم لیتر در هر بار شست و شو است. در مقابل در آن ها از موارد ضد عفونی کننده رنگی استفاده می شود.

برخی از مزایای این فناوری از دیدگاه طراحان هواپیما، افزایش سطح ایمنی از طریق کاهش احتمال خطر خوردگی انشعابات و اتصالات ساختار «دستشویی هواپیما» است. شایان ذکر است که علاوه بر هواپیماها، قطارها، اتوبوس ها و کشتی ها نیز از این فناوری استفاده می کنند که تاثیر قابل توجهی در کاهش وزن، صرفه جویی در مصرف آب و البته عدم امکان سرریز شدن و خروج پسماند از داخل «کاسه توالت» (Toilet Bowl) می شود.

ساز و کار عملکردی دستشویی های خلا به این صورت است که هنگامی دکمه سیفون فشار داده می شود، «واحد کنترل سیفون» FCU (flush Control Unit)، عملیات تخلیه را شروع می کند. در این مرحله با درگیر شدن دستگاه ایجاد فضای خلا که به عبارتی این کار را با تولید «اختلاف فشار» (Differential Pressure) انجام می دهد، دریچه شست و شو و شیر سیفون به ترتیب باز شده، و عمل کرده تا در نهایت مواد پسماند را خارج و به محفظه ای که عموما در انتهای هواپیما قرار دارد، انتقال می دهد.

پس از فرود و اتمام پرواز هواپیما، ماشینی بنام «خدمات دستشویی هواپیما» (Aircraft Lavatory Service)، جهت تخلیه محفظه در پای هواپیما حاضر می شود. پس از اتصال لوله بخصوص این ماشین به «خروجی تخلیه» (Drain Valve) هواپیما، محفظه هواپیما تخلیه و به داخل ماشین انتقال میابد. همچنین در ادامه با انتقال و وارد کردن آب پر فشار و گاها به همراه مواد ضد عفونی کنند به داخل محفظه و اتصالات «دستشویی هواپیما» توسط این ماشین، نسبت به پاک سازی آن ها، اقدام می شود.  

در «دستشویی هواپیما» مانند دستشویی های دیگر ساختارهای کابینت مانند تعریف می شود و مجهز به وسایل متعددی نظیر «دستمال توالت» (Paper Towels)  که در اینجا اغلب ساختاری متفاوت نسبت به دستمال توالت های عادی و به عبارتی قابلیت حل شدن در آب را دارد، «جای پخش مایع صابون» (Soap Dispenser) و... هستند. یک «دکمه تماس» (Call Button) نیز تعریف شده است در صورت نیاز  به کمک، از آن استفاده شود.

وجود «زیر سیگاری» (Ashtray) در «دستشویی هواپیما» گاهی اوقات با توجه به اینکه کشیدن سیگار در طول پرواز ممنوع است، می تواند باعث چند گانگی شود؛ در واقع این موضوع از الزمات «اداره هوانوردی فدرال» FAA (Federal Aviation Administration) است تا در صورتی که فردی قوانین را زیر پا گذاشت و در «دستشویی هواپیما» اقدام به کشیدن سیگار کرد، خاکستر و ته مانده سیگار خود را در «زیر سیگاری» تعبیه شده بریزد تا از ریختن آن در داخل سطل زباله یا حتی داخل توالت و احتمال اتفاقات بعدی جلوگیری به عمل آید. در این میان در سال 2011 پروازی به مقصد «تورنتو»، کانادا به دلیل عدم وجود «زیر سیگاری» در داخل «دستشویی هواپیما»، بدون مسافر  انجام شد تا «زیر سیگاری» جدید در آن نصب شود.

همچنین سطل های زباله مجهز به کپسول های بطری مانند اطفای حریق «هالون» (Halon) و به اصطلاح «Oxygen Smothering Flapper Lids» هستند تا در صورت بروز آتش سوزی، آن را اطفا و به عبارتی خفه کنند. در این میان با توجه به این موضوع که خطر آتش سوزی تصادفی در «دستشویی هواپیما» به دلیل سیگار کشیدن های مخفی و حتی بی احتیاطی در خاموش کردن آن ها، زیاد است، و در مقابل احتمال شناسایی آتش شکل گرفته توسط مسافران یا کروی پروازی در زمان مناسب، کم است، در دستشویی ها «آشکار ساز دود» (Smoke Detector) تعبیه می شود تا در صورت حس کردن دود، به کروی پرواز هشدار دهد. چنین موضوع پیش تر در پروازهای 820 خطوط هوایی «Varig» و 797 خطوط هوایی «Air Canada» به ترتیب در سال های 1973 و 1983 اتفاق و منجر به فرود اضطراری هواپیماها شده بود.

در این میان تعداد دستشویی های تعبیه شده در هر هواپیما، به نسبت ظرفیت مسافری که آن هواپیما می تواند حمل کند، بستگی دارد؛ البته گاهی می تواند به خطوط هوایی دارنده آن هواپیما نیز بستگی داشته باشد و در دو هواپیمای یک مدل نیز، از تعداد دستشویی متفاوت استفاده شود. برای مثال در بسیاری از خطوط هوایی «ارزان قیمت» (Low Cost) به ازای هر 50 نفر، یک دستشویی در نظر گرفته می شود؛ حال آنکه در اکثر کلاس پروازی «درجه یک» (First Class) هواپیماهای «پهن پیکر» (Wide Body)، به ازای هر 12 نفر، یک تعبیه شده است. بنابراین عدم کارکرد تعداد دستشویی ها از حداقل تعداد مورد نیاز تعریف شده در کتاب یک هواپیما، می تواند مانع از پرواز کردن آن هواپیما شود.

امروزه دستشویی در هواپیماهای مدرن، بخاطر ویژگی های ساختاری که همچنان هم در دست توسعه است، جز گران قیمت ترین بخش ساختار یک هواپیما محسوب می شوند. بر همین اساس سازندگان هواپیما و خطوط هوایی همواره در حال جست و جو برای رسیدن به راهکارهایی در راستای افزایش عملکرد، کاهش هزینه های ساخت و در عین حال حفظ کردن ایمنی در سطحی قابل قبول و البته رعایت اصول بهداشتی ضمن داشتن راحتی، هستند.

* در این مقاله واژه «دستشویی» به دلیل مصطلح بودن آن به جای عبارت «سرویس بهداشتی» استفاده شده است.

 

نویسنده: علیرضا عشقی