پیش‌بینی‌های بین‌المللی نشان از دو برابر شدن جمعیت سالمند جهان تا سال ٢٠۵٠  دارد. ایران هم از این امر مستثنی نیست، البته به‌گفته صاحب‌نظران این حوزه، روند پیری جمعیت در ایران کند است و طبق پیش‌بینی‌ها ۵سال زمان دارد تا از سیاهچاله پیری جمعیت، نجات یابد.

به گزارش اداره کل روابط عمومی و امور بین الملل صندوق بازنشستگی کشوری، به نقل از شهروند، جمعیت، موضوعی است که از بدو پیدایش انسان از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. با مدرن شدن جوامع، این موضوع اهمیت بیشتری پیدا کرد تا جایی که در دنیای مدرن امروزی، یکی از مولفه‌های قدرت به‌حساب می‌آید. درواقع در جهان کنونی، جمعیت و نیروی انسانی جوامع، به اندازه نیاز به منابع طبیعی و سرمایه اهمیت داشته که عامل اصلی تشکیل و بقای جوامع به شمار می‌آید. این در حالی است که پیش‌بینی‌ها از پیر شدن جمعیت جهان خبر می‌دهند.

طبق برآوردهای سازمان ملل، جمعیت سالمندان جهان از ٧٢٧میلیون نفر سال ٢٠٢٠به یک‌میلیاردونیم نفر در سال ٢٠۵٠خواهد رسید. به‌عبارت ساده‌تر، جمعیت سالمندان جهان در سال ٢٠۵٠تقریبا دو برابر خواهد شد. یعنی سهم جمعیت ۶۵سال و بالاتر جهان از ٩,٣درصد سال ٢٠٢٠به ١۶درصد در سال ٢٠۵٠ افزایش پیدا خواهد کرد.

براساس پیش‌بینی سازمان ملل متحد در سال ٢٠۵٠سهم جمعیت ۶٠ساله و بیشتر ۴٢کشور جهان بیشتر از سهمی خواهد شد که اکنون ژاپن به‌عنوان سالخورده‌ترین کشور دنیا دارد.

متهمان اصلی

کاهش نرخ رشد جمعیت از چه زمانی شروع شد؟ پس از پایان جنگ جهانی دوم- یعنی بعد از دوم سپتامبر ١٩۴۵و پایان جنگ جهانی دوم – جهانی‌سازی و توسعه اقتصادی در اولویت سیاست‌های کشورها قرار گرفت. در همین راستا بهره‌بردن از نیروی کار ارزان زنان، مطرح شد؛ عاملی که از همان دوره نرخ رشد جمعیت را به شکل چشمگیری کاهش داد. به باور جامعه‌شناسان در نزولی شدن نرخ رشد جمعیت، عوامل مختلفی دخیل بودند، البته به اعتقاد صاحب‌نظرانِ این عرصه، تمرکز بر فردگرایی، لذت‌جویی، آزادی‌های جنسی و فروپاشی خانواده را می‌توان به‌عنوان مهم‌ترین دلایل کاهش نرخ رشد جمعیت عنوان کرد. درواقع کاهش نرخ تولد در کشورهای توسعه‌یافته و در حال‌توسعه، نگران‌کننده است. واقعیت امر این است که نرخ باروری در کشورهای فقیر بالاتر است؛ اما به‌دلیل میزان بالای مرگ‌ومیر مادران، نرخ زادوولد در این کشورها کاهش‌یافته است.

ژاپن، فرانسه و دانمارک؛ در صدر

در سال ٢٠٢٠، سهم جمعیت ۶٠ساله و بیشترِ ژاپن برابر ٣۴,٣درصد برآورد شد، البته کشورهایی مثل فرانسه (٢١.٢٢درصد)، دانمارک (٢٠.٢٧درصد)، سوئد (٢٠.١درصد)، نروژ (١٩.٩۵درصد)، اسپانیا (١٩.٩درصد)، بلژیک (١٩.۴٢درصد)، انگلستان (١٨.٩٢درصد) و هلند (١٨.٨۴درصد) نیز در رتبه‌های بالای سالمندترین کشورهای دنیا قرار دارند و اندکی پایین‌تر، آمریکا با ١۶.۶٨درصد سالمند در رده چهل‌ودومین کشور سالمند دنیا قرار دارد. در بین کشورهای شرقی، کشورهایی که درآمد سرانه بالاتری دارند مانند روسیه با ١۵.۵٩درصد جمعیت سالمند و چین با ١٣.١۵درصد سالمند، جزو کشورهای جوان محسوب نمی‌شوند.

«شهلا کاظمی‌پور»، جمعیت‌شناس، معتقد است بسیاری از کشورهای اروپای غربی به مرحله سوم سالمندی رسیده‌اند. این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با تأکید بر این که ژاپن طی ۴٠-٣٠سال اخیر شاهد رشد ٢٧تا ٢٨درصدی جمعیتش بوده است می‌گوید: «کشورهای اروپایی هم در بازه ۵٠-۴٠سال اخیر به پیری جمعیت رسیده‌اند.»

کشورهای پیشرفته؛ پیرتر اند

بنابر گفته‌های «کاظمی‌پور» همه کشورها در مسیر سالمندی جمعیت هستند، اما کشورهای پیشرفته، زودتر در این مرحله قرار گرفته‌اند و کشورهای در حال توسعه با شیب کندتری به سمت پیری جمعیت حرکت می‌کنند؛ ازجمله ایران.

این جمعیت‌شناس، سالمندی جمعیت در جهان را مسئله‌ای قطعی می‌داند و می‌گوید: «سالمندی جمعیت اگر ادامه‌دار باشد منجر به کاهش جمعیت کشورها می‌شود. به همین منظور بسیاری از کشورها برای جلوگیری از این پدیده، سیاست‌های افزایش باروری و سیاست‌های مهاجرتی را اتخاذ کرده‌اند تا از شدت روند پیری جمعیت و در نهایت کاهش جمعیت‌شان جلوگیری کنند.» این عضو هیأت‌ علمی دانشگاه تهران ادامه می‌دهد: «کشورهایی که به سمت سالمندی می‌روند، نیروی کار کمتری دارند، بنابراین کشورهای توسعه‌یافته دو اقدام را در پیش گرفته‌اند. یکی جایگزین کردن ربات و تکنولوژی ارتباطی به‌جای نیروی انسانی و دیگری سیاست‌های مهاجرتی، تا به واسطه آنها کاهش نیروی انسانی‌شان را جبران کنند.»‌

ایران در میانسالی

طبق آخرین سرشماری مرکز آمار ایران در سال ١٣٩۵، سهم جمعیت سالمندان ۶۵سال و بالاتر ۶,١درصد بوده است. همین مرکز پیش‌بینی کرده در سال ١۴١۵جمعیت سالمند در کشور به ١١.٠درصد برسد. به‌گفته «شهلا کاظمی‌پور»، جمعیت ایران در میانسالی است. بنابر نظر وی براساس شاخص پیری جمعیت، زمانی که ٧درصد جمعیت، سالمند بالای ۶۵سال باشد، جمعیت آن جامعه پیر محسوب می‌شود. این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه روند پیری جامعه ایران از سال ١۴٠٠شروع شده است، می‌گوید: «سالمندی جمعیت سه مرحله دارد. مرحله اول زمانی است که ٧تا ١۴درصد جمعیت جامعه‌ای سالمند هستند. اگر ١۴تا ٢١درصد جمعیت یک کشوری سالمند باشد، وارد مرحله دوم شده است. در مرحله سوم نیز باید ٢١درصد و بالاترِ جمعیت جامعه‌ای ۶۵سال بیشتر داشته باشد.»‌ به‌گفته این جمعیت‌شناس، طبق پیش‌بینی‌ها، ایران تا سال ١۴١۵به مرحله اول سالمندی جمعیت ورود پیدا می‌کند و تا سال ١۴٢۵مرحله دوم را هم پشت‌سر خواهد گذاشت و بعد از آن وارد مرحله سوم خواهد شد.»

پیشگیری بهتر از درمان

«کاظمی‌پور»، در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان گفت که شرایط سالمندی جمعیت در ایران در قیاس با کشورهای دیگر بهتر است یا خیر؟ می‌گوید: «کشورهای دیگر وقتی به مرحله پیری جمعیت رسیدند سیاست‌هایی اتخاذ کردند که برخی از این سیاست‌ها به نتیجه رسیدند و برخی خیر. ما هم قبل از رسیدن به مرحله پیری جمعیت باید سیاست‌هایی را اتخاذ و به اجرا بگذاریم تا روند پیری کندتر شود.»

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به اینکه باید از سیاست‌های موفق کشورهای دیگر بهره ‌برد، ادامه می‌دهد: «سیاست سالمندِ فعال، یکی از سیاست‌های موفق در دنیا بوده است. برخی از کشورها از سالمندان‌شان در صحنه‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و… بهره می‌برند. درواقع این قشر از جمعیت با توجه به تخصص و تجربه‌ای که دارد در فعالیت‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و… مشارکت می‌کند. در این جوامع به سلامت روان، جسم و…. سالمندان توجه ویژه شده است.»

اهمیت برنامه‌ریزی

به‌گفته کاظمی‌پور، سیاست افزایش باروری در اغلب کشورها پیاده شده است، هرچند به نتیجه رسیدن این سیاست‌ هم بایدها و نبایدهایی دارد.

این جمعیت‌شناس یکی از سیاست‌هایی را که باید موردتوجه قرار گیرد، تلاش برای کاهش آمار مرگ‌ومیر جوانان و کودکان می‌داند و می‌گوید: «در کنار برنامه‌ریزی برای کاهش مرگ‌ومیر جوانان و کودکان باید نگاه ویژه به سیاست‌های مهاجرتی داشته باشیم چراکه متأسفانه ما نه‌تنها سیاست‌‎ مهاجرتی نداریم بلکه در مقابل، مهاجرت‌فرستی هم داریم. یعنی خودمان نیروی متخصص تربیت می‌کنیم و به سایر کشورها می‌فرستیم!»

به باور این جمعیت شناس، اگر جلوی مهاجرت‌فرستی گرفته نشود، تلاش‌ها برای افزایش باروری هم بی‌نتیجه خواهد ماند.

٢۵میلیون سالمند خواهیم داشت

او می‌گوید: «تا زمانی که زیرساخت‌های اجتماعی و اقتصادی تقویت نشود، تلاش برای بالا بردن نرخ باروری بی‌نتیجه است. چون بعد از ٢۵، ٣٠سال سرمایه‌گذاری روی یک نفر، فرد از کشور خارج می‌شود. درواقع در این پروسه ما برای کشورهای دیگر سرمایه‌گذاری کرده‌ایم.»  «کاظمی‌پور» با اشاره به اینکه ٣٠سال آینده ایران ٢۵میلیون سالمند خواهد داشت، می‌گوید: «چه نرخ باروری افزایش بیابد، چه نه، در ٣٠سال آینده ما ٢۵میلیون سالمند خواهیم داشت، بنابراین برای داشتن سالمند فعال باید از امروز برنامه‌ریزی برای بهداشت، تامین اجتماعی، اوقات فراغت، سلامت روان و جسم این بخش از جامعه داشته باشیم وگرنه با بحران جدی در این زمینه روبه‌رو خواهیم شد.»

قانون جوانی جمعیت

شاید به همین دلایل بود که قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت در آبان ١۴٠٠از سوی نمایندگان مجلس تصویب شد. هدف از تصویب این قانون افزایش وضعیت شاخص‌های جمعیتی کشور بود. قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت ۷۳ماده و تبصره دارد که ازجمله مهم‌ترین موارد آن می‌توان به مرخصی‌هایی که برای پدر و مادر درنظر گرفته شده، اشاره کرد. تسهیلات ودیعه مسکن برای خانواده‌های دارای فرزند، دانشجویان متأهل، اِعطای ٢٠٠متر زمین پس از تولد سومین فرزند که بعد از آبان ١۴٠٠به دنیا آمده باشد، خودروی ایرانی به قیمت کارخانه پس از تولد دومین فرزند و همچنین تسهیلات ویژه بانکی از دیگر مواردی است که برای رشد جمعیت درنظر گرفته شده است، اما سؤال اصلی این است که سیاست‌های جوانی جمعیت در ایران تا چه میزان به کند شدن روند پیری جمعیت کمک کرده است؟

«امیرحسین بانکی‌پور»، رئیس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده می‌گوید: «تا امروز ۵٠درصد قانون جوانی جمعیت اجرایی شده است. اگر قانون جوانی جمعیت صددرصد اجرایی شود، می‌توانیم نرخ رشد جمعیت را به ٢,۵درصد برسانیم؛ برای این کار ۵سال بیشتر فرصت نداریم.»

به‌گفته وی طبق برآوردها تا ٢٠۵٠یک‌سوم جمعیت‌مان پیر خواهند بود، البته اگر قانون جوانی جمعیت به خوبی اجرا شود، می‌توانیم تا حدودی این مسئله را مدیریت کنیم. بنابرنظر رئیس کمیسیون مشترک جوانی جمعیت و حمایت از خانواده، در چند سال اخیر روند کاهشی نرخ رشد جمعیت متوقف شده است.

پیری جمعیت سرنوشت حتمی جوامع پیشرفته و در حال توسعه است، اگرچه جوامع هرکدام به فراخور شرایط خود سیاست‌هایی برای فرار از این سرنوشت در پیش گرفته‌اند. ایران هم طی سال‌های گذشته سیاست‌ها و تسهیلاتی را مدنظر گرفت تا نرخ رشد جمعیت را صعودی کند تا در سایه آن روند پیری جمعیت کندتر شود. هم‌اکنون امیدها به اجرای صددرصدی طرح جوانی جمعیت است تا در ۵سال آینده، ایران را از سیاهچاله پیری جمعیت نجات دهد.

طبق مصوبه مجلس برای اجرای قانون جوانی جمعیت، ۴۲هزار میلیارد تومان، در بودجه ۱۴۰۳ درنظر گرفته شده است. بودجه اختصاصی درنظر گرفته‌شده برای «دبیرخانه ستاد حمایت از خانواده و جوانی جمعیت» دو زیرمجموعه دارد؛ تمام بودجه‌ای که برای این ردیف آمده یک‌هزار و ۷۰۰ میلیارد تومان است که تمام آن، بابت «ترویج فرهنگ فرزندآوری و اقدامات مؤثر در راستای جوانی جمعیت» خواهد بود. یک زیرمجموعه دیگر تحت عنوان «تدوین برنامه ساماندهی روش‌های جایگزین نوین در حوزه ناباروری ازجمله رحم اجاره‌ای، فریز تخمک، ساماندهی مراکز ارائه‌دهنده این خدمات» آمده که هیچ بودجه‌ای به آن  تعلق نگرفته است.

صدای ایلان ماسک و پاپ فرانسیس هم درآمد

پیری جمعیت، بحرانی است که زنگ‌ها را برای همه جوامع به صدا درآورده است. اهمیت این مسئله تا جایی است که چهره‌های سیاسی، مذهبی و… هم واکنش نشان داده‌اند و به‌دنبال راهکاری برای مقابله با آن هستند.

پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، خواستار توجه جدی دولت‌ها به سیاست‌های حمایتی در زمینه زادوولد و حمایت از خانواده شده و می‌گوید: «کمبود سگ‌های کوچک یا گربه ‌وجود ندارد، کمبود کودک وجود دارد.»

او هشدار داده است که اروپا در حال تبدیل‌شدن به قاره‌ای «پیر و خسته» است.

ایلان ماسک هم هشدار داده جمعیت آمریکا رو به انقراض است و از مردم این کشور خواست تا برای مقابله با این بحران به فرزندآوری بیشتر روی‌ آورند. او به‌تازگی با انتشار پستی در شبکه اجتماعی ایکس عنوان کرده جمعیت آمریکا در حال حرکت به سمت انقراض است.

یکی از مشاوران نخست‌وزیر ژاپن هم گفته: «اگر این کشور نتواند کاهش نرخ زادوولد را که تهدیدی برای از بین ‌بردن شبکه امنیت اجتماعی و اقتصادی است، کنترل کند از بین خواهد رفت.» ماساکو موری اعلام کرده اگر به همین منوال پیش برویم، کشور ناپدید خواهد شد. این مردم هستند که باید با این روند کنار بیایند و با آسیب‌های عظیمی روبه‌رو شوند.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، نیز در سخنرانی‌ای در شورای جهانی خلق روسیه گفت: «خانواده‌های پرجمعیت باید به یک هنجار تبدیل شوند.»

سیاست های تشویقی

امروز تمامی جهانیان به نقش مهم جمعیت پی برده و از خطرات پیری جمعیت آگاه هستند؛ بنابراین برای این کار دست به اقداماتی زده‌اند تا از آسیب‌های این پدیده اجتماعی بکاهند.

فرانسه، آلمان، انگلستان، روسیه و ژاپن سیاست‌هایی تشویقی همچون افزایش مرخصی زایمان زنان، مرخصی بدون حقوق به پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها برای نگهداری از نوه‌هایشان، کمک مالی به پدران و مادران شاغلی که به‌دلیل تولد فرزند خود یا مرخصی به‌واسطه نگهداری از فرزند برای مدتی دستمزد دریافت نکردند؛ تضمین امنیت شغلی پس از مرخصی‌های زایمان، کمک‌هزینه تحصیلی برای دانش‌آموزان، هدایای نقدی برای فرزندآوری، معافیت‌های مالیاتی، اهدای مسکن، کمک‌های بهداشتی و مراقبت‌هایی را در پیش گرفته‌اند تا پیری جمعیت‌شان را به تعویق بیندازند. البته کره‌جنوبی قصد دارد با راه‌اندازی قطارهای سریع‌السیر و انتقال جمعیت به خارج شهر، افراد بیشتری را خانه‌دار کرده و تشویق به ازدواج کند.