توجه به پدیدۀ بازنشستگی و روان‏شناسی پدران و مادران بازنشسته و طراحی راهکارهای مناسب برای غنی سازی و بهره‏ وری بیشتر در دوران بازنشستگی از اهمیت والایی برخوردار است. سازمان‏ها به طور معمول برای این دوران از نظر امکانات رفاهی و مادی گام‏هایی برمی ‏دارند، اما غنی سازی روانی و اجتماعی و تأمین سلامت روانی پدران و مادران بازنشسته مورد غفلت واقع می ‏شود.

آنچه که در دوران بازنشستگی والدین حائز اهمیت است، حفظ و تأمین سلامت روانی و جسمانی، شادابی و روحیه آنان و سازگاری با شرایط پس از بازنشستگی است. لذا در این مقاله سعی شده است پدیده بازنشستگی پدران و مادران، از دیدگاه روان‏شناسی و بهداشت روانی و ارتقای کیفیت زندگی بازنشستگی در ابعاد روانی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.

چند حقیقت

• بازنشستگی، مرحله پختگی و خلق آثار بزرگ هنری و علمی است.
• کشفیات مهم پاستور بعد از چهل سالگی بوده است.
• داروین در سن پنجاه سالگی نظریه خود را ارایه کرده است.
• لئوناردو داوینچی تصویر مونالیزا را در سن پنجاه و دو سالگی نقاشی کرده است.
• اکثر چهره‏ های ماندگار بالای پنجاه سال هستند.
• سعدی در سن پنجاه سالگی گلستان را نوشته است.
• فردوسی در سن هفتاد و پنج سالگی شاهنامه را سروده است.

مقدمه

اهمیت دوران بازنشستگی از ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی و اقتصادی کمتر از هر موضوع دیگری مورد مطالعه قرار گرفته است. در روان‏شناسی، از روان‏شناسی کودکی و نوجوانی سخن بسیار به میان آمده، لیکن از روان‏شناسی سالمندی و پیری کمتر سخن گفته شده است. دوران بازنشستگی سرنوشت محتومی است که برای هر فردی، اعم از کارگر، کارمند، معلم، پزشک و زن و مرد پدید خواهد آمد.

برخی از کارشناسان بر این باور هستند که بازنشستگی مرحله‏ ای از حیات شغلی کارکنان سازمان‏ هاست که دیگر ضرورت ندارد فرد به طور رسمی و تمام وقت به آن کار بپردازد. لذا افراد باز نشسته می‌توانند در خانه بمانند و به طور غیر رسمی و نیمه وقت به کارهای مورد علاقه خود بپردازند و با ورزش و صرف اوقات خود به روش‌های گوناگون از زندگی و زنده بودن خود لذت ببرند. در هر صورت بازنشستگی به معنای عدم فعالیت و بی تحرکی و تعطیل دایمی کار و فعالیت‏ ها نیست.

در برخی از کشورها (مانند ژاپن) برای پیشگیری از بروز اختلال‌هایی که پس از بازنشستگی ناگهانی امکان دارد برای فرد به وجود بیاید، بازنشستگی به تدریج صورت می‏ گیرد و کار فرد را به تدریج سبک‏تر می‏ کنند. در عین حال تلاش می‏ کنند از خردمندان جامعه و افراد با تجربه به شکل‏ های گوناگون استفاده نمایند.

بدیهی است نسل‏ های گذشته و نیاکان ما هیچ گاه در طول زندگی خود دست از کار نمی‏ کشیدند و همواره تا واپسین دم حیات خود به کار و تلاش می‏ پرداختند. شایان ذکر است که تعیین سن خاصی برای بازنشستگی در کشورهای مختلف جهان تفاوت می‏ کند. برای مثال ۵۷ درصد از نیروی کار کشور ژاپن را افراد بالای شصت سال تشکیل می‏دهند. رقم مذکور در کشور ایالات متحده آمریکا ۳۳ درصد، در انگلستان ۱۳ درصد و در فرانسه ۸ درصد گزارش شده است (سلطانی و روحانی، ۱۳۸۰).

در پژوهشی (سلطانی و روحانی، ۱۳۸۰) پرسیده شد که بهترین سن برای شروع بازنشستگی چیست؟ اکثریت افراد سن شصت سالگی را بهترین سن برای آغاز بازنشستگی پیشنهاد کرده بودند. اما در جوامع گوناگون، نگرش افراد نسبت به بازنشستگی، نقش تعیین کننده‏ ای در شروع بازنشستگی دارد.

واکنش‌های افراد در دوران بازنشستگی

آرزوی دیرینه بشر، همواره افزایش طول عمر توأم با سلامت بوده است. به همین دلیل افراد هر جامعه ‏ای هنگامی که بازنشسته می ‏شوند، نسبت به دوران بازنشستگی خود واکنش‏ ها و عکس‌العمل‌های متفاوتی نشان می‏ دهند. این واکنش‏ ها بر حسب این که بازنشستگی با رضایت فرد یا بدون رضایت او صورت گرفته باشد، متفاوت است.

• واکنش افسردگی

عده قلیلی از افراد وقوع پدیده بازنشستگی را انکار می‏ کنند و حاضر به قبول آن نیستند. لذا پس از بازنشستگی افسرده می ‏شوند و خود را منزوی می‏ کنند و از این که بازنشسته شده‏ اند، افسرده و غصه‏ دار می ‏شوند و با تعطیل کردن هر گونه کار و فعالیت و تلاش، روحیه خود را می‏ بازند.

• واکنش سازنده و فعال

اکثریت افراد بازنشسته، این دوران را به فال نیک می‏ گیرند و به طور فعال و خلاق با آن برخورد می‏ کنند و گاهی به همان شیوۀ دوران اشتغال، به کار جدیدی در سازمان جدیدی می‏ پردازند و با بیان این که “نهضت ادامه دارد” و “تا شقایق هست، زندگی باید کرد” به کار و تلاش خود ادامه می‏ دهند و شادابی و روحیه خود را حفظ می‏ کنند.

• واکنش نیمه فعال

برخی از افراد بازنشسته به طور نیمه فعال و نیمه وقت به کار و فعالیت می ‏پردازند و نیمی از ساعات خود را استراحت می‏ کنند.

• واکنش خلاق

برخی از افراد بازنشسته دوران بازنشستگی را دوران خلاقیت تلقی می ‏کنند و احساس می ‏نمایند که از قید و بند آزاد شده ‏اند و برای ارضای نیازهای روانی خود به کار جدید و فعالیت جدید و انجام امور هنری، ورزشی و اجتماعی و عام‌المنفعه می ‏پردازند.

• تغییر شغل

برخی افراد از شغل خود ناراضی هستند و مشتاقانه در انتظار زمان بازنشستگی هستند تا به شغل دیگری بپردازند. این گروه کسانی هستند که مشاغل خسته کننده و یکنواخت دارند، لذا به دنبال تنوع بوده و در دوره بازنشستگی شغل جدیدی را انتخاب می‏ کنند.

برداشت‏ های مثبت از دوران بازنشستگی

افراد بازنشسته و غیر بازنشسته نسبت به پدیده بازنشستگی برداشت‏ های متفاوتی دارند:

• بازنشستگی، شروع دوران جدیدی از زندگی است.
• بازنشستگی، نوعی زندگی کیفی و برداشت محصول است.
• بازنشستگی، پذیرش نقش اجتماعی جدید است.
• بازنشستگی، فرایند سازگاری با شرایط جدید خانوادگی و اجتماعی است.
• بازنشستگی، دوران تکامل و تعالی روانی و اجتماعی است.

چه کسانی در سازگاری با پدیده بازنشستگی دچار مشکل می ‏شوند؟

• کسانی که درآمد کافی ندارند.
• کسانی که از مسکن سازمانی استفاده می ‏کرده ‏اند.
• کسانی که بیماری جسمانی و روانی دارند.
• کسانی که با فشارهای روانی مانند مرگ همسر، فرزند روبرو می ‏شوند.
• کسانی که با اجبار و اکراه بازنشسته شده ‏اند.

مراحل بازنشستگی

الف- مرحله شروع بازنشستگی

اکثر افراد در این مرحله احساس خوشی می‏ کنند. این افراد به اموری می ‏پردازند که قبل از بازنشسته شدن فرصت پرداختن به آن را نداشته ‏اند و از اوقات فراغت خود لذت می ‏برند.

ب- مرحله بعد از شروع بازنشستگی

در این مرحله، بعد از خوشی‏ های اولیه، در می ‏یابند که تصورات اولیه درباره بازنشستگی درست نبوده است و به تدریج به وضعیتی یکنواخت و روزمره گرفتار می ‏شوند.

ج- مرحله ثبات و استواری

در این مرحله افراد بازنشسته به سازگاری جدید دست می ‏یابند و با نگاهی واقع‌بینانه به ارزیابی مجدد از زندگی خود می پردازند.

د- مرحله پایان بازنشستگی

در این مرحله به علت کهولت و پیری و احتمالاً بیماری جسمانی و ضعف قوای بدنی موجب وابستگی به دیگران می‏ شود و فرد دست از کار و تلاش می‏ کشد و تمایل دارد بیشتر استراحت کند.

ویژگی‏ های افرادی که با پدیده بازنشستگی سازگاری یافته‌اند

این که چگونه می ‏توان بهداشت جسمانی و روانی خود را در دوره بازنشستگی حفظ کرد، در حقیقت یک پرسش اساسی و بسیار مهمی است. به طور کلی کسانی که با پدیده بازنشستگی سازگاری یافته‏ اند و بهداشت روانی خود را حفظ کرده‏ اند، کسانی هستند که ویژگی‏ هایی به شرح زیر دارند:

• کسانی هستند که در زندگی خود مدیریت زمان دارند.
• کسانی هستند که به زندگی نگاه مثبت دارند و معتقد هستند “هرچه پیش آید، خوش آید” (الخیر فی ما وقع) و گاه گاهی این شعر را زمزمه می‏ کنند که:

خداوند گر ز حکمت ببندد دری                                    ز رحمت گشاید در دیگری

• کسانی هستند که فعال و متحرک هستند.
• کسانی هستند که آماده یادگیری و دریافت آموزش ‏های جدید هستند.
• افرادی خوش بین و مثبت نگر هستند.
• از مهارت‏ های اجتماعی برخوردارند و از شبکه اجتماعی گسترده با دوستان و افراد فامیل برخوردار هستند.
• از زندگی زناشویی خود لذت می‏ برند و رضایت دارند.
• از درآمد مکفی برخوردار هستند.
• ورزش می‏ کنند و اوقات فراغت خود را به طور صحیح صرف می‏ کنند.
• از شغل خود ابراز رضایت و به آن افتخار می‏ کنند. کسانی که از شغل خود راضی نیستند، ترجیح می‏ دهند زودتر بازنشسته شوند. در مقابل، کسانی که از شغل خود راضی هستند، تمایل دارند به کار خود ادامه دهند و دیرتر بازنشسته شوند (مانند استادان، پژوهشگران و پزشکان).
• در زندگی خود برنامه دارند و ساعت مشخصی می‏ خوابند و صبحانه، ناهار و شام خود را به موقع صرف می‏ کنند.
• کسانی هستند که در گذشته نمی ‏مانند و نمی‌گویند “ای کاش این کار را می‏ کردم!” آنان افسوس گذشته را نمی‌خورند و خاطرات بد گذشته را به دست فراموشی می ‏سپارند.
• کسانی هستند که کینه‌توز نیستند و در فکر انتقام گرفتن نمی ‏باشند و از کسی کینه به دل نمی‏ گیرند.
• کسانی هستند که به آراستگی ظاهر و نظافت خود توجه دارند.
• کسانی هستند که از خود، ارزیابی مثبت دارند و هیچ گاه خود را به دلیل اشتباهات گذشته سرزنش نمی‏ کنند.
• افرادی هستند که برای اکنون و آینده خود برنامه ریزی می‏ کنند.
• با همکاران و دوستان قدیمی ارتباطشان را حفظ می‏ کنند. به مجالست با صالحان و ابرار ادامه می ‏دهند و می‏ دانند که اگر به دنبال کسی باشند که هیچ ایرادی نداشته باشد، تنها خواهند ماند.
• کسانی هستند که در کارهای گروهی شرکت می‏ کنند، شرکت تعاونی ایجاد می‏ کنند و یک پروژه گروهی راه می ‏اندازند.
• کسانی هستند که دوستان زیادی دارند و در برخورد با دوستان یک نکته مثبت و تعارف آمیز به آنان می‏ گویند.
• کسانی هستند که مسایل بزرگ را به مسایل کوچک‏تر تقسیم می‏ کنند.
• سعی می‏ کنند بیشتر بخندند و بخندانند و شوخی کنند و چند تا جوک جدید را یاد بگیرند.
• افرادی امیدوار هستند و هر کجا می‌روند، منتظر وقوع اتفاق خوبی هستند.
•  

توصیه‌هایی برای غنی سازی زندگی در دوران بازنشستگی

۱- معنا بخشیدن به زندگی

سعی کنید به زندگی خود در دوران بازنشستگی معنای مثبت ببخشید.

۲- اوقات فراغت

سعی کنید اوقات فراغت خود را به طور صحیح بگذرانید و از آن به خوبی استفاده نمایید، مانند شرکت در کلاس‏ های زبان انگلیسی و کامپیوتر.

۳- مشارکت در امور اجتماعی

سعی کنید در امور اجتماعی و کارهای داوطلبانه مشارکت نمایید. برقراری ارتباط با افراد دیگر و عضویت در شبکه های اجتماعی موجب فراموش کردن مشکلات می‏ شود. در سال‏ های اخیر، سازمان‏ های غیر دولتی یا مردم نهاد توانسته ‏اند خدمات شایان توجهی به جامعه عرضه کنند. زمانی که ترکیب اعضای این گونه سازمان ‏ها بررسی می ‏شود، ملاحظه می‏ شود که اکثریت آنان را افراد بازنشسته تشکیل می ‏دهند، مانند مشارکت در امور مساجد، تعاونی‏ ها و انجمن ‏های علمی.

۴- انتخاب یک کار لذت بخش

اصولاً جوهره حیات انسان با کار عجین شده است، لذا توصیه می ‏شود یک کار یا مسوولیت جدید را شروع کنید، مانند تدریس، مشاوره و کارهای نیمه وقت.

۵- انتخاب یک کار هنری

سعی کنید به یک فعالیت هنری، مانند سفالگری، نقاشی و موسیقی بپردازید.

۶- انتخاب یک سرگرمی سازنده

سعی کنید برای خود یک سرگرمی سازنده، مانند نگهداری پرنده، پرورش ماهی، باغبانی و پرورش گل انتخاب نمایید.

۷- مطالعه و نوشتن

سعی کنید بخشی از اوقات فراغت خود را به مطالعه کتاب ‏های مورد علاقه ا‏تان و نوشتن بپردازید.

۸- مسافرت و گردش گری

سعی کنید با اعضای خانواده و دوستان نزدیک به مسافرت و گردش بروید.

۹- شرکت در سخنرانی‏ها و همایش‏ها

سعی کنید بخشی از اوقات خود را به شرکت در سخنرانی‏ ها و همایش‏ های علمی اختصاص دهید.

۱۰- بازدید از موزه ‏‏ها و نمایشگاه‏ ها

سعی کنید بخشی از اوقات خود را به بازدید از موزه ‏ها و نمایشگاه ‏های گوناگون اختصاص دهید.

۱۱- ورزش

سعی کنید بخشی از اوقات خود را به ورزش کردن، مانند پیاده روی و کوه پیمایی، به طور فردی یا گروهی با اعضای خانواده و دوستان قدیمی اختصاص دهید.

۱۲- برقراری ارتباط با دوستان قدیمی و پرهیز از تنهایی

مصاحبت با همسن یک ضرورت است. از این رو، سعی کنید گاهی با یک دوست قدیمی مورد اعتماد درباره مسایل خود درد دل و صحبت کنید. کسانی که محرم اسرار ندارند، در مقابل افسردگی آسیب پذیرند و در مقابل، کسانی که از حمایت عاطفی برخوردارند از سلامت روانی بیشتری بهره  ‏مند هستند.

۱۳- تقویت روابط خانوادگی و زناشویی

سعی کنید یک زندگی خانوادگی و زناشویی سالم داشته باشید. از یاس و ناامیدی پرهیز نمایید و هیچ گاه نگویید “ای بابا، از ما گذشته، ما آردها را بیختیم و الک‏ ها را آویختیم!!” زوج‏ های خوشبخت کسانی هستند که همواره با یکدیگر معاضدت می ‏کنند و از مناسبات سرشار از عشق و دوستی برخوردارند و روابط جنسی سالم دارند. لذا توصیه می‏ شود برای استحکام و بالندگی خانواده‌تان، فعالیت‏ های مشترک خانوادگی و با هم بودن، مانند با هم به خرید رفتن و با هم پیاده روی کردن را برنامه ریزی کنید (به‌پژوه، ۱۳۹۳).

جمع بندی

دوران بازنشستگی از چند بعد حائز اهمیت است. نخست آن که فرد باید به زندگی خود معنا و مفهومی جدید ببخشد. از سوی دیگر سازمان‏ ها با حمایت‏ های رفاهی، اجتماعی و روانی به کارکنان بازنشستۀ خود کمک کنند. بعد سوم، توجه اعضای خانواده و دوستان به افراد بازنشسته است و بعد چهارم، توجه مسوولان جامعه به افراد بازنشسته است.

هر طور که فکر کنید، همان می‏ شوید. سعادت هرکس، بستگی به تصمیم‏ هایی دارد که او می‏ گیرد. اگر تصمیم بگیرید شاد زندگی کنید، طبیعتاً شادابی را تجربه می‏ کنید و یقین داشته باشید که هیچ کس به اندازه شما، زندگی‌تان را کنترل نمی ‏کند. در پایان با شیخ فریدالدین عطار همنوایی می‏ کنیم و می‏ گوییم:

بیرون ز تو نیست هر آنچه در عالم هست                 از خود بطلب هر آنچه خواهی که تویی

 

منابع

به‌پژوه، احمد (۱۳۹۳). ازدواج موفق و خانوادۀ سالم، چگونه؟ (چاپ سوم). تهران: انتشارات انجمن اولیا و مربیان.

دیویس، لون (بی‏تا). پیری. ترجمه فریده دخت سید مظفری (۱۳۷۱). تهران: انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

رابینز، پیتر (۱۳۸۴). سالمندی و اضطراب. ترجمه رشاد مردوخی. تهران: نشر نی.

سلطانی، ایرج و روحانی، عباس (۱۳۸۰). راهکارهای غنی سازی فرآیند روانی و اجتماعی بازنشستگی. مدیریت دولتی، ۵۱، ۳۷-۴۶.

کرباسیان، مهدی (۱۳۸۴). تأمین اجتماعی و بازنشستگی در ایران. تهران: شرکت سهامی انتشار.

کمال‌الدین، شارین (۱۳۷۹). معجزه باور: شما همان باورهای خود هستید. ترجمه مهدی قراچه داغی. تهران: نشر اوحدی.

منصور، محمود (۱۳۷۸). روان‏شناسی ژنتیک: تحول روانی از تولد تا پیری.  تهران: سمت.

میشارا، برایان و رایدل، روبرت (۱۹۸۴). روان‏شناسی پیری. ترجمه حمزه گنجی، الما داودیان و فرنگیس حبیبی(۱۳۶۵). تهران: انتشارات اطلاعات.

نویسنده: دکتر احمد به پژوه استاد دانشگاه تهران